Net niet bewaard

Van de vele honderden houten rijtuigen die vanaf 1839 dienst hebben gedaan is maar een beperkt aantal exemplaren bewaard gebleven. Pogingen om rijtuigen voor museale doeleinden te bewaren zijn in het verlenden niet altijd succesvol gebleken. Een voorbeeld hiervan zijn twee voor het Spoorwegmuseum bewaard gebleven houten rijtuigen: het inspectierijtuig AA van de HIJSM, gebouwd door de Centrale Werkplaat in Haarlem in 1869, en het eveneens drieassige rijtuig SS C 344, dat in 1864 door Pflug was gebouwd. Beide rijtuigen werden bij de bevrijding helaas zwaar beschadigd, maar waren te herstellen. Bewaard voor het Spoorwegmuseum waren de beide rijtuigen enige tijd opgeborgen in Almelo en later Arnhem. Een actie van een NS-medewerker die van de beide 'wrakken' af wilde, leidde ertoe dat in 1950 historisch waardevolle rijtuigen werden gesloopt.

Op deze pagina wordt aandacht besteed aan enkele rijtuigen waarvan het plan was deze te behouden, maar waar dat helaas niet gelukt is:
- Houten rijtuig SS ABL 196
- Houten postrijtuig NS 6069
- Houten D-treinrijtuig SS AB 112
- Salonrijtuig NCS A 1


Houten rijtuig SS ABL 196
In 1989 wordt bij een sloper in het Limburgse Buchten een oude wagenbak ontdekt. Het gaat om een 2-assig rijtuig van de Staatsspoorwegen. Dit type rijtuigen kwam in de jaren 1877-1879 in dienst als ABL162-173, 194-205. De wagenbak heeft een eerste en tweede klasse afdeling, die gescheiden zijn door een postafdeling. De rijtuigen zijn gebouwd door Société Anonyme Des Ateliers de la Dyle Louvain en Beijnes Haarlem.

tekening_SSABP162-173_194-205
Tekening van de rijtuigen serie ABL162-173 en 194-205 in een materieelboek van de Staatsspoorwegen.

foto_rijtuig_SSABP169
Foto van rijtuig SS ABP 169, een van de door Société Anonyme Des Ateliers de la Dyle Louvain gebouwde rijtuigen uit de serie waarvan ook de ABP196 deel uitmaakt.
Bron:
Biblioteca Nacional De Espana

Waarschijnlijk gaat het bij deze wagenbak om de voormalige ABL196. Voordat het rijtuig aan de sloper werd verkocht doet het jarenlang dienst als verblijfsruimte voor personeel van een overslagbedrijf. De rijtuigbak word door het Spoorwegmuseum verworven en in 1990 naar Blerick vervoerd en in de oude loods werd opgeborgen. Een aantal jaren later, vermoedelijk in 2001, is de bak door vandalen in brand gestoken en raakt licht beschadigd. De precieze gang van zaken vanaf dat moment is wat onduidelijk- de verhalen lopen wat uiteen - maar het resultaat is dat de wagenbak wordt gesloopt.

pesseling_foto20
De wagenbak op 3 maart 1994 tijdens de periode dat deze is opgeslagen in de lage loods in Blerick.
Foto: P. Esseling

Omhoog ...



Houten postrijtuig NS P 6069
In 1958 zijn de 13 postrijtuigen
postrijtuigen plan L afgeleverd en kunnen alle houten postrijtuigen van het type PIV gesloopt worden. Een reservering van enkele postrijtuigen voor bijzondere drukte is niet noodzakelijk. Desgewenst wil de PTT overwegen een postrijtuig type PIV af te staan voor het Nederlands Spoorwegmuseum.
Het museum geeft aan veel prijs te stellen op een dergelijk houten postrijtuig PIV van het laatste type (serie P 6061-6078). Het gewenste postrijtuig, de P 6069, doet op dat moment nog dienst als tijdelijk wachtlokaal op station Amsterdam CS.

tekening_postrijtuig_NSPIV6061-6078
Tekening van de postrijtuigen serie PIV 6061-6078 in een materieelalbum van de Nederlandsche Spoorwegen uit 1924.

De postrijtuigen van dit type zijn in 1942 geheel afgeschreven en de sloopwaarde van het rijtuig bedraagt 3.000 gulden (ongeveer 9500 euro in 2020 gecorrigeerd voor inflatie). Het museum geeft aan financieel niet in staat te zijn het rijtuig voor de sloopwaarde te kopen, het kan wel zorgen voor restauratie en onderhoud.
De PTT verleent in die situatie feitelijk subsidie, waarvoor fomeel ministeriele goedkeuring nodig is. Gezien het geringe bedrag wordt de zaak met de benodigde toezeggingen afgedaan. In 1959 wordt uiteindelijk toch afgezien van de inrichting van postrijtuig P6069 voor het museum. De kosten die hiermee gemoeid zijn geven de doorslag voor deze beslissing.

wacwendelaar_foto14
Het beoogde museumrijtuig P6069 maakte deel uit van de serie PIV 6061-6078. Een van deze rijtuigen, de P6066, te Amsterdam in maart 1950.
Foto: W.A.C. Wendelaar, verzameling M. Haman

In mei 1959 gaat dan ook het schrijven uit dat postrijtuig P 6069 kan worden gesloopt. Uit hetzelfde stuk blijkt dat als alternatief het 3-assige postrijtuig P 4056 aangeboden is om te bewaren, maar ook daarvan wordt afgezien.
Jaren later weet de Stoomtrein Goes-Borsele de wagenbak van postrijtuig P 6028 te verwerven, waarmee toch een (vierassig) houten postrijtuig bewaard gebleven is.

Omhoog ...



Houten D-treinrijtuig SS AB 112
In het voorjaar van 1988 wordt in de Amsterdamse Westhaven het voormalige instructierijtuig 974 1 933 gesloopt. Achter dit nummer verbergt zich de voormalige AB 112, een D-treinrijtuig van de Staatsspoorwegen uit de serie AB 101-116. Van der Zypen & Charlier bouwt deze rijtuigen in 1914 en 1920 voor de SS. Het is de enige serie half-stalen rijtuigen waarbij de constructie tot de onderzijde van de ramen van staal is, daarboven van hout.

tekening_NSAB7501-7516
Tekening van een rijtuig serie NS ABdb 7501-7516 (ex-SS ABdb 101-116) in een materieelalbum van de Nederlandsche Spoorwegen uit 1924.

Bij de NS worden de rijtuigen ondergebracht in de serie ABd 7501-7516 en in 1934 gedeclasseerd tot Cd 7051-7066. De AB 112 krijgt draagt bij deze vernummeringen de nummers ABd 7512 en Cd 7058. Het rijtuig overleeft de tweede wereldoorlog en wordt in 1953 afgevoerd. Vervolgens is het rijtuig jarenlang in gebruik als dienstwagen. Eerst onder het nummer NS 159012 als instructierijtuig voor dieselmachinisten en vervolgens als instructierijtuig en vergaderruimte voor Pz6. Daarbij draagt het vanaf circa 1968 het computernummer 30 84 974 1 933-0.

develeensmaarse_foto01
NS 30 84 974 1 933-0 (Instructierijtuig Pz6) (ex-SS AB112). Utrecht CS, september 1979.
Foto: D. Eveleens Maarse

Midden jaren '80 wordt door de Stibans een poging ondernomen het rijtuig aan de collectie van het Spoorwegmuseum toe te voegen. Opname door het museum ketst af om diverse redenen. Zo heeft het museum al een houten rijtuig in de vorm van de HSM C755/NS C5055 in de collectie, is er geen zicht op voldoende financiële middelen voor restauratie, een gebrek aan ruimte voor stalling en ontbreken vrijwilligers om de meest noodzakelijke restauratiewerkzaamheden aan het rijtuig uit te voeren. En zo beland het rijtuig kort voor de viering van 150 jaar spoorwegen in Nederland bij de sloper.

fvanderjagt_foto27
NS 30 84 974 1 933-0 (Instructierijtuig Pz6) (ex-SS AB112). Amsterdam Westhaven, 2 april 1988.
Foto: F. van der Jagt

De AB 112 is niet het enige rijtuig uit deze serie die zijn bestaan tot de jaren '80 weet te rekken. In 1985 wordt rijtuig 40 84 984 1 931-1 (ex-SS AB 108) gesloopt nadat het ook geruime tijd als instructierijtuig heeft gerekt. En daarmee is het verhaal nog niet ten einde.
Nog een ander exemplaar uit deze serie, de voormalige SS AB 116, staat namelijk jarenlang samen met de NSC-rijtuigen BC 104 en B 110 in de bossen bij Overberg. Het rijtuig is eigendom van de schipersschool in Vreeswijk (Nieuwegein) en word in de zomermaanden als vakantieverblijf gebruikt. De AB 116 doet daarbij dienst als slaapvertrek. In 1989 worden de drie de rijtuigen door de MBS gekocht die de AB 116 vervolgens in 2001 aan de SGB overdoet.
Zo is er uiteindelijk toch een rijtuig van deze serie bewaard gebleven.

nlollinga_foto31
Voormalig doorgangsrijtuig AB 116 in gebruik als vakantieverblijf te Overberg; 1989.
Foto: N. Lollinga

Omhoog ...



Salonrijtuig NCS A 1
Salonrijtuig NCS A 1 wordt in 1900 door de Nederlandsche Centraal Spoorwegmaatschappij in eigen werkplaats te Utrecht gebouwd voor gebruik door het Koninklijk huis.
Het rijtuig heeft de karakteristieke kenmerken van de lokaalspoormaterieel van de NCS: de zijwanden zijn bekleed met teakhouten schrootjes, het heeft open balkons en een hoog lantaarndak. Het rijtuig bestaat voor ongeveer de helft uit een grote salon. De andere helft van het rijtuig heeft een zijgang waaraan het toilet voor de Koningin en coupes met eigen toilet voor het gevolg zijn gelegen. Tot 1934 wordt het regelmatig gebruikt door koningin-moeder Emma, na haar overlijden in 1934 is het ondergebracht in een speciale loods bij station Bilthoven.

tekening_salonrijtuig_NSCA1
Tekening van het salonrijtuig NS A 1 in een materieelalbum van de Nederlandsche Spoorwegen uit 1924.

Na de oorlog wordt het salonrijtuig leeggeroofd aangetroffen op het emplacement Rietlanden in Amsterdam. Vanwege het materieeltekort na de oorlog doet het rijtuig nog dienst als derde klasse rijtuig in gewone reizigerstreinen. In het salongedeelte van het rijtuig worden hiervoor houten banken tegen beide zijwqanden geplaatst. Het beschilderde plafond en de gebloemde closetpot verraden de herkomst van het rijtuig.
Toen door herstel van oorlogsschade en nieuwbouw de NS weer wat ruimer over reizigersmaterieel kon beschikken, werd dit voormalige salonrijtuig in 1956 als dienstwagen 177502 in gebruik genomen bij de afdeling Seinwezen van de Dienst van Weg en Werken. In 1958 volgt dan nog een vernummering in 180002 bij gebruik als intructierijtuig Seinwezen.

jabonthuis_foto03
Dienstwagen NS 177502 (ex A 1) van het Seinwezen, bij dieselloods te Utrecht; 18 juni 1957.
Foto: J.A. Bonthuis, coll. Stichting NVBS-Railverzamelingen

estorm_foto01
Intructierijtuig Seinwezen NS 180002 op het terrein van het spoorwegmuseum te Utrecht; 29 augustus 1964.
Foto: Collectie E. Storm

Op 30 juni 1964 wordt instructierijtuig 180002 van het Seinwezen overgedragen aan het Spoorwegmuseum. Het rijtuig heeft daadwerkelijk enige tijd op het museumterrein gestaan. Omdat het terugbrengen in de oorspronkelijke staat toen te kostbaar werd geacht, verdwijnt dit karakteristieke rijtuig van de Centraalspoorweg uiteindelijk tocht naar de sloper. Na enige tijd in Uithoorn te hebben gestaan, vind op 28 september 1965 de overbrenging plaats naar de sloper in Mijdrecht.

2011_0767 In de collectie van het Spoorwegmuseum bevindt zich de toiletpot uit het voormalige salonrijtuig NCS A 1; 22 mei 2011.

Omhoog ...