D-trein rijtuigen
| Serie | ABd 7521-7555 |
| Lengte | 21.800 mm |
| Gewicht | 45 ton |
| Aantal zitplaatsen | 8 1e klasse, 41 2e klasse |
| Fabrikant | Werkspoor |
| Bouwjaar | 1932,1933 |
Oorspronkelijk plan was om van de coupérijtuigen ook A- en B-rijtuigen te bouwen. Door een afnemende vraag naar zitplaatsen eerste en tweede klasse werd echter gekozen deze klassen te combineren in een AB-rijtuig. Tevens werd besloten deze rijtuigen te voorzien van een vouwbalg en de de mogelijkheid van een inzet in de buurlanden België, Duitsland en Noord-Frankrijk mogelijk te maken. Daardoor ontstond een serie rijtuigen die wat uiterlijk afwijkt van de stalen coupérijtuigen. Deze in 1932 en 1933 bij Werkspoor gebouwde rijtuigen zouden de eerste geheel gelaste stalen rijtuigen worden.
ABd 7521-7555
De rijtuigen hebben negen compartimenten aan een zijgang. Een draaideur halverwege de zijgang deelt het rijtuig in twee helften. De ene helft van het
rijtuig is roken en bevat een toilet op het balkon. Deze zijde omvat drie compartimenten met zes plaatsen tweede klasse en één compartiment met vier
plaatsen eerste klasse. De niet-roken afdeling is het spiegelbeeld hiervan, met dien verstande dat in de plaats van het toilet een tweede klasse
compartiment met vijf zitplaatsen aanwezig is om de overgang van zijgang naar balkon te verkrijgen. Aan deze zijde van de tussendeur is verder een
compartiment met zes zitplaatsen aangewezen voor facultatief eerste of tweede klasse. Als eerste klasse compartiment zijn dan slechts vier zitplaatsen
in gebruik.
Reclameposter van Werkspoor met daarop een foto van een D-treinrijtuig in aanbouw.
Afbeelding: verzameling E. Voorhaar
De drie compartimenten eerste klasse en het compartiment facultatief eerste/tweede klasse zijn voorzien van losse omkeerbare bovenkussens en neerklapbare armleuningen. De tweede klasse is uitgerust met niet-omkeerbare zitkussens. Al het zichtbare hout- en lijstwerk is van teakhout. De rijtuigen zijn met naar buiten draaiende hekjes in de vouwbalgen uitgerust.
Wijzigingen
In 1952 worden tien rijtuigen verbouw tot derde klasse rijtuigen C 7151-7160. Daarbij worden alle compartimenten ingericht voor gebruik door acht
personen. Alleen het eindcompartiment met de afronding bied maar plaats voor 6 reizigers.
Na de omnummering van 1952 wordt rijtuig AB 7531 (ex-AB 7522) aangewezen voor de koninklijke trein en door Beijnes
verbouwd tot Sr8. Ter vervanging van salonrijtuig Sr7 wordt in 1956 nog de AB 7544 (ex-AB 7546) door Allan verbouwd tot
koninklijk rijtuig Sr9.
Bij de verbouwing in 1958 van de resterende AB-rijtuigen serie 7521 tot AB 6232-6244 worden de afdeling met vijf compartimenten tussen de middendeur in de zijgang en het balkon aangewezen voor tweede klasse reizigers zonder verdere verbouwing van het interieur. Alleen de beide originele eerste klasse compartimenten met vier plaatsen worden gewijzigd in zes zitplaatsen voor eerste, respectievelijk tweede klasse nieuwe stijl.
Alleen bij de AB 6243 die in 1959 bij de firma Mulder te Boskoop word verbouwd, is het aantal zitplaatsen in de tweede klasse compartimenten vergroot van zes naar acht. Dit is mogelijk door op een bank voor drie personen de beide armleuningen tussen de zitplaatsen te vervangen door één armleuning in het midden met aan weerszijden twee zitplaatsen. Tot een dergelijke verbouwing van de overige rijtuigen van deze serie is men niet gekomen.
Rijtuig AB 7540 staat op een van de opstelsporen van station Den Haag Staatsspoor.
Foto: G.P.B. Six, verzameling M. Haman
Vernummering
Bij aflevering van de rijtuigen dragen zij de nummers AB 7521-7555.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog komen de AB 7543 en AB 7555 bij de DR terecht die ze als B4üp Cs 7543 en BPw4üp Hl 7555 in dienst neemt. In 1956 krijgen
deze twee rijtuigen de nummers 204-405 en 204-301 en na 1970 krijgen deze twee rijtuigen zelfs een computernummer: 51 50 28 25 068-3 (administratieve
vernummering) en 51 50 82 25 303-7.
In 1952 wordt een deel van de rijtuigen vernummerd naar de serie C 7151-7160. De resterende rijtuigen krijgt de nummers AB 7531-7544.
Met de verbouwing tot Koninklijk rijtuig wordt de AB 7531 (ex-AB 7522) vernummerd in Sr8 (1953) en de AB 7544 (ex-AB 7546) in Sr9 (1956).
In 1956 wordt de nieuwe klasse-indeling ingevoerd. Als gevolg hiervan worden de C-rijtuigen vernummerd in B 7151-7160 en de AB-rijtuigen in A
7532-7543, 7545.
In 1958 worden de A 7532-7543, 7545 en B 7151-7160 aan de internationale dienst onttrokken en vernummerd in AB 6232-6244 en B 6151-6160.
In 1969 krijgen de beide koninklijke rijtuigen de computernummers 61 84 89-40 001-9 en 61 84 89-40 002-7. Deze nummers worden in 1993 nog gewijzigd
bij het verwijderen van de stoomverwarmingsinstallatie.
Levensloop
Begin jaren ’30 bestaan de sneltreinen van het westen naar Groningen net als de sneltreinen Amsterdam CS – Maastricht samengesteld uit een aantal
eenheden van couperijtuigen en d-treinrijtuigen met een bagagewagens type DIV. Van de zes sneltreinen naar Groningen waren er op de lijn Amersfoort -
Groningen drie samengesteld uit minimaal drie van deze eenheden, afkomstig uit Den Haag SS, Rotterdam Maas en Amsterdam. Bij een vierde trein bestond
het Amsterdamse deel uit houten rijtuigen.
De verbinding Amsterdam - Maastricht word gereden door drie sneltreinen via Utrecht - Eindhoven en twee via Amersfoort - Nijmegen. Ook in deze treinen
doen drie minimaal eenheden van couperijtuigen en d-treinrijtuigen dienst. Het middelste gedeelte blijft te Maastricht, het voorste deel gaat door naar
Visé. Alleen de laatste trein eindigde te Maastricht, de eerste begint vanaf daar.
Een andere verbinding waarop de d-treinrijtuigen dienst doen is Den Haag HSM - Rotterdam DP – Venlo – Düsseldorf - Wuppertal/Oberharmen.
Een AB-rijtuig vertrekt samen met twee stalen couprijtuigen en een verwarmingswagen uit Alkmaar. Op de lijn van Alkmaar naar Hoorn en Den Helder heeft
deze combinatie, getrokken door een diesellokomotief, veelvuldig gereden tot de elektrificatie in 1958. Alkmaar, 21 oktober 1957.
Foto: J. van Engelen, verzameling M. Haman
De originele AB 7531 raakte bij de inval in mei 1940 zeer zwaar beschadigd en werd als eerste rijtuig van de serie buiten dienst gesteld. In de
periode 1940-1945 rijden de d-treinrijtuigen en de stalen couperijtuigen niet meer samen. De sneltreinen Utrecht – Groningen worden nu gereden door
d-treinrijtuigen en ABC-rijtuigen type bolkoprijtuig.
In de oorlog maakte de bezetter onderscheidt tussen Nederlandese burgers en hun eigen Wehrmacht. In vele (binnenlandse) treinen toonden rijtuigen
"Nur für Wehrmacht". In de Wehrmacht-trein 162/161 Den Haag SS-Utrecht-Eindhoven-Keulen-Mainz -Heidelberg liepen 5 d-treinrijtuigen. Zonder enige
verbouwing waren deze AB's aangewezen voor derde klasse burgervervoer met derde klasse platen aan buiten- en binnenzijde.
De 7543 en 7555 komen bij de DR terecht die ze als B4ümp8Cs en BPw4ü6 Hl 7555 in dienst neemt. Kort na de oorlog komen de AB 7523 en 7541 met
onherstelbare schade in ons land terug.
Drie rijtuigen tweede klasse achterop een trein bestaande uit Blokkendoosrijtuigen. Waarschijnlijk betreft het hier een verlofgangerstrein. Utrecht
CS, 27 december 1966.
Foto: verzameling M. Haman
Aan het eind van de jaren veertig rijden de overgebleven d-treinrijtuigen met andere doorgangsrijtuigen in de grote sneltreinen en samen met
houten materieel en de stalen coupérijtuigen. Daarnaast hebben zij nog een aandeel in de militaire treinen waar soms maar één AB-rijtuig met acht stalen
coupérijtuigen rijden. Naast deze militaire treinen rijden de AB-rijtuigen ook samen met stalen coupérijtuigen in de sneltreinen Amsterdam – Arnhem.
Nadat de houten rijtuigen het veld hadden geruimd. Worden de d-treinrijtuigen, samen met de stalen coupérijtuigen en ovaleramenrijtuigen meer en meer
ingezet voor lokaaltreinen, spitsvervoer, extra treinen en versterking. Zo hebben de rijtuigen tot in de jaren zestig, al dan niet aangevuld met een
stoomverwarmingswagen, op diverse nevenlijnen achter diesellokomotieven gereden.
In 1958/59 werd het vooroorlogse stalen D-trein materieel aan de internationale dienst ontrokken.
In 1960 word de AB 6232 afgevoerd. Dit rijtuig loopt op 1 april 1960 in opzending in een trein die te Harmelen aangereden word door een zandtrein. Het rijtuig wordt daarbij ernstig beschadigd. De andere 11 AB's van deze serie worden in de jaren 1964 t/m 1966 afgevoerd, terwijl de tot tweede klasse rijtuigen verbouwde rijtuigen 6151-6160 terzijde gaan in de periode 1966-1968. Het langst heeft de afwijkende AB 6243 bestaan die in september 1968 buiten dienst gaat.
De d-treinrijtuigen 6238, 6233 en 6244 staan samen met coupérijtuig 6453 bij op het emplacement van Uithoorn te wachten op de sloop bij sloperij
Koek in Mijdrecht. Bij grote aanvoer van te slopen materieel werden emplacementen in de buurt gebruikt om materieel te stallen. Uithoorn, 25 maart
1967.
Foto: verzameling M. Haman
Rijtuig B 6160 staat op het terrein van sloperij Koek om te worden gesloopt. Mijdrecht, 15 mei 1969.
Foto: B. Stortenbeker
Eind 1968 word de B 6152 geplaatst als kampeerrijtuig bij het verblijfplaats van de zusters Augustinessen op de Monnikenberg bij Hilversum. Zonder draaistellen is het met vouwbalgen gekoppeld aan een blokkendoosrijtuig. Beide rijtuigen zijn in 1987 helaas gesloopt. In 1970 word rijtuig B 6159 verkocht aan de camping ‘de Schaopvolte’ in Eext. Het rijtuig vormt daar met een later nog aangekochte blokkendoos C 8512 bar-kantine "De Halte".
In 1994 worden de beide koninklijke rijtuigen 89-30 001 en 89-30 002 aan het Nederlands Spoorwegmuseum geschonken.
Resterende rijtuigen
Van deze serie rijtuigen zijn drie rijtuigen bewaard gebleven. De rijtuigen Sr 8 (89-30 001, ex-AB 7531, ex-AB 7522) en Sr 9 (89-30 002, ex-AB 7544,
ex-AB 7546) maken deel uit van de collectie van het Spoorwegmuseum te Utrecht. Rijtuig B 6159 vormt samen met blokkendoos Cec 8512 bar-kantine "De
Halte" op camping De Schaopvolte in Eext. Hoewel het rijtuigen half in een gebouw staat is het nog duidelijk herkenbaar.
Tijdens de verbouwing van het Spoorwegmuseum in 2004 en 2005 wordt een deel van de collectie tijdelijk in de voormalige wagenwerkplaats in
Amersfoort opgeborgen, waaronder salonrijtuig 61 84 89-30 002-9 (Sr8); 20 april 2005.
Verder naar nummering en vernummering D-trein rijtuigen.
Bronvermelding:
voor een overzicht van gebruikte bronnen zie de pagina boeken en artikelen