Tentoonstellingstrein

In 1973 word een uit drie Blokkendoos-rijtuigen bestaande tentoonstellingstrein gevormd. Met deze trein ontstaat voor bedrijven de mogelijkheid om producten op originele wijze onder de aandacht te brengen. Deze trein kon door iedere firma gehuurd worden om daarin zijn artikel aan te bieden en ermee door Nederland of eventueel aangrenzend gebied te reizen. De Tentoonstellingstrein was ook bekend onder de naam Expo-trein.

Het was niet de eerste keer dat blokkendoos-rijtuigen als tentoonstellingstrein werden gebruikt. In april 1964 kwam de firma Philips namelijk al eens met een tentoonstellingstrein op de baan. Deze trein was samengesteld uit 5 blokkendoos-rijtuigen die de nummers 181 201-205 kregen. De trein was niet bedoeld voor het gewone publiek, maar speciaal voor Philips dealers. In de rijtuigen werd een uitgebreide collectie radio- en TV-toestellen, huishoudelijke apparaten en verlichtingsartikelen. Met deze trein werd een kleine 30 Nederlandse stations aangedaan.

Op de foto zijn de drie blokkendoos-rijtuigen als tentoonstellingstrein bij de voormaliuge losplaats van Utrecht CS; 10 februari 1974.
Foto: R. Hamoen

De vraag naar tentoonstellingstrein bleek ook nadien nog geregeld voor te komen. Bij gebrek aan een eigen tentoonstellingstrein vraagt NS voor de klanten buitenlandse tentoonstellingsrijtuigen aan. Deze waren meestal van de DB maar ook wel van de SNCF. Deze regelmatige vraag deed NS besluiten een eigen tentoonstellingstrein te formeren.

Blokkendoosrijtuigen
De drie voor de tentoonstellingstrein te gebruiken rijtuigen maakte deel uit van de groep getrokken blokkendoosrijtuigen die in 1968 een laatste revisie gekregen hadden. Om de rijtuigen geschikt te maken voor een tentoonstellingsfunctie diende het interieur verwijderd te worden. Bij de B5841 werd dat in 1973 door een NVBS werkgroep gedaan ten behoeve van een voorlopig interieur voor rijtuig Cl 405 (nu HSM C905) van de MBS. Het leeghalen van de B5827 gebeurde door de SGB, waarvoor het rijtuig enige tijd in Goes heeft gestaan.

Oorspronkelijk nummer	Nummer ten tijde van verbouwing	Nummer tentoonstellingstrein
mC9014	B5812	60 84 99-31 001-9
mC9029	B5827	60 84 99-31 002-7
mC9411	B5841	60 84 99-31 003-5

De blokkendozen werden in 1973 technisch opgeknapt en geschilderd bij de firma Jansen & Zoon in Bergen op Zoom tot tentoonstellingsrijtuigen. Deze diende twee 2 rijtuigen te leveren vóór 15 september 1973, en het derde vóór 1 oktober 1973.
De afdeling Reclame en Vormgeving van de NS zorgde vervolgens voor de binneninrichting van de trein. Dit gebeurd naar een ontwerp van de industrieel ontwerper Niels Greif van de afdeling vormgeving van Commerciele zaken. Het lege interieur van de rijtuigen werd vervangen door een modern interieur compleet met spotlight-verlichting op rail, elektrische verwarming, expositiewanden en vloerbedekking.

Een van de blokkendozen werd gebruikt als filmrijtuig waarbij op een wandje een projectiescherm was bevestigd.
Foto: Folder NS

Daarmee stond voor geïnteresseerde bedrijven circa 120 m2 vloeroppervlak beschikbaar voor ontvangsten, demonstraties, exposities etc. De drie rijtuigen werden daarbij ingericht als ontvangstrijtuig, demonstratie-/tentoonstellingsrijtuig en filmrijtuig. Indien gewenst kon een potentiele klant de trein ook zonder inrichting huren.
De rijdende tentoonstellingsruimte werd voor 2500 gulden per dag (circa 1135 euro) aangeboden. Daarin was ook het vervoer van de ene naar de andere plaats inbegrepen.

Blokkendoosrijtuig 60 84 99-31 003-5 tijdens de tentoonstelling "100 jaar Gooilijn" in Naarden-Bussum; juni 1974.
Foto: P. Esseling

De tentoonstellingstrein sam,en met stoomlokomotief HSM 89 "Nestor' in Hilversum; juni 1974.
Foto: N. Spilt

De trein kreeg een gele kleur met over de zijkanten een zwarte band die aan de uiteinden van de rijtuigen schuin naar boven loopt. Het zijn daarmee de eerste blokkendoos-rijtuigen die van een variant op de in 1968 werd gepresenteerde huisstijl worden voorzien. Aan de buitenzijde van de rijtuigen is het mogelijk reclame aan te brengen. Hiervoor zijn koersborden beschikbaar die van teksten konden worden voorzien. De haken voor de koersborden zijn hiervoor op de rijtuigen behouden in de zwarte band op de zijwanden. De zwarte band op de zijwanden van de rijtuigen word voor 1981 gewijzigd in een blauwe band.

In 1974 is er sprake van dat blokkendoos-rijtuig B5218 in de hoofdwerkplaats Amersfoort omgebouwd zal worden tot generatorwagen voor de Tentoonstellingstrein. Het zou daarmee het vierde rijtuig van deze trein gaan vormen. Het rijtuig wordt in november 1974 niet naar Amersfoort, maar naar de Fa. Janssen in Bergen op Zoom gebracht om hiervoor aangepast te worden. Om onduidelijke redenen komt het schijnbaar toch niet tot een verbouwing. Het rijtuig staat later een tijd in ‘s-Gravenpolder en Roosendaal en wordt uiteindelijk in 1978 gesloopt.

De drie blokkedoos-rijtuigen van de Tentoonstellingtrein, waarbij duidelijk de zwarte band over de zijwand te zien is. Utrecht CS, februari 1974.
Foto: J.H.M. Nahon

Bagagewagen en goederenwagens
Elk rijtuig kon afzonderlijk aan het elektriciteitsnet aangesloten worden. Daarnaast bestond de mogelijkheid om een extra wagen te huren waarin een aggregaat geplaatst kon worden. Daardoor was men niet afhankelijk van een bepaalde standplaats. Hiervoor werd in het begin gebruik gemaakt van een stalen bagagewagen type DIV. In deze wagen stond niet alleen het agggregaat, maar het werd ook gebruikt voor het opbergen van drukwerken, vlaggen, hekken en aanwijsborden. Begin 1976 heeft bagagewagen 51 84 95-40 007-0 deze taak voor de Tentoonstellingstrein vervult.

Na verloop van tijd bleek dat bij de verhuur van de trein niet aan bepaalde eisen van de verhuurders kan worden voldaan. Met name het ontbreken van een toilet, een kleine keukeninrichting, koelkasten en een kleine ruimte voor besprekingen en het personeel bleek een probleem. Nadat ook de bagagewagen niet langer beschikbaar was, werd een oplossing gevonden in de verbouw van twee goederenwagens.
Deze oplossing had meerder voordelen boven het tijdelijk beschikbaar stellen van goederenwagens. Niet allen werd daarmee voorkomen dat steeds weer andere wagen aangepast diende te worden voor de stroomaansluiting en het opbergen van expositiemateriaal. Ook uit kostenoogpunt had deze oplossing een voordeel.

Blokkendoos-rijtuig 60 84 99-31 001-9 van de tentoonstellingstrein. Hilversum, februari 1981.
Foto: J. de Jong

Goederenwagen 21 84 954 1 701-4 behorende bij de tentoonstellingstrein. Hilversum, februari 1981.
Foto: J. de Jong

De tweede wagen was een uit een voormalige groentewagen verbouwde aggregaat-/magazijnwagen 21 84 954 1 701-4. Bij de verbouwing werden de schuifdeuren in de beide zijwanden behouden. Een wand in de wagen scheide de magazijnruimte van het deel waar het aggregaat was opgesteld. De magazijnruimte bevatte een stellingkast voor het opbergen van materiaal en was bereikbaar via de schuifdeuren. De aggregaatruimte was in beide zijwanden voorzien van ramen en een deur in de kopwand die toegang gaf tot het bordes. In deze ruimte stond naast het aggregaat ook een werkbank. Roosters in de kop- en zijwand diende voor de de aan- en afvoer van lucht. De afvoer van rookgassen vond via het dak plaats en de tank met brandstof voor het aggregaat was opgehangen onder de wagenvloer tussen de beide assen.

Oorspronkelijk nummer	Nummer tentoonstellingstrein	Functie in tentoonstellingstrein
Grootvolumewagen Gbs 1500415	21 84 954 1 700-6	keuken-/verblijfswagen
Groentewagen Gs-v 1212745	21 84 954 1 701-4	aggregaat-/magazijnwagen

De tentoonstellingstrein in volle glorie, waarbij vooraan ook de aggregaat-/magazijnwagen en de keuken-/verblijfswagen te zien zijn. Utrecht CS, 30 oktober 1977.
Foto: J.H.M. Nahon

Voor de ombouw van deze wagens werd in de eerste helft van 1977 het voormalige postrijtuig 50 84 00-37 019-5 (ex-P7919, plan C) bij de firma Janssen te Bergen op Zoom ontdaan van een aantal onderdelen, waaronder de vouwbalg. Deze werden vervolgens gebruikt voor de verbouwing van twee wagens.
Beide wagens kwamen in februari 1977 in dienst. Net als de blokkendoos-rijtuigen hadden ook deze beide wagens een gele kleur met zwarte band gekregen. De railing en handgrepen op de bordessen waren rood. Ook de beide goederenwagens kregen later een blauwe band op de zijwanden.

Locaties en routes
De tentoonstellingtrein werd vooral in het begin veelvuldig gebruikt. Over het gebruik daarna is minder terug te vinden. Toch moet de trein regelmatig gebruikt zijn, gezien de verbouwing van de beide goederenwagens in 1977 voor de tentoonstellingstrein. Op basis van gevonden informatie is een overzicht van het gebruik van de Tentoonstellingstrein opgesteld. Opvallend is dat de trein vaak door NS zelf is gebruikt, hoewel de grote hoeveelheid aanvragen van derden aanleiding geweest zou zijn voor het in dienststellen van de trein.

Twee rijtuigen van de tentoonstellingstrein, de 60 84 99-31 002-9 en de 60 84 99-31 001-9, in het Nederlands Spoorwegmuseum; 7 oktober 1986.

Kopaanzicht van rijtuig 60 84 99-31 002-7 dat gebruikt werd als personeels- en opslagruimte in verband met de renovatie van het stationsgebouw. Nederlands Spoorwegmuseum; 30 oktober 1988.
Foto: P. Meijer

Het einde en daarna
In juli 1982 kwam een einde aan de tentoonstellingstrein en werden de rijtuigen uit het materieelpark afgevoerd. Waarschijnlijk waren de hoge revisiekosten van het materieel hiervan de oorzaak.

Nadat hun tentoonstellingsfunctie in beëindigd was, werden de rijtuigen in juli 1982 uit het materieelpark van de NS afgevoerd. Twee blokkendoosrijtuigen, de 60 84 99-31 001-9 en 002-7 werden overgebracht naar het Spoorwegmuseum te Utrecht, waar ze de functie kregen van expositie/filmrijtuigen. Het derde rijtuig van de tentoonstellingstrein, de 60 84 99-31 003-5, werd naar Roosendaal overgebracht waar het overging in het ‘historisch bestand’, bedoeld om gebruikt te gaan worden als stuurstandrijtuig voor het museumtreinstel van het NSM. Dit rijtuig is eind jaren '80 omgebouwd tot Ces8104.

Het interieur van het inforijtuig van het NSM , het vroegere tentoonstellingsrijtuig 60 84 99-31 001-9. Vergelijk de spotjes op railverlichting eens met de ander interieurfoto. Utrecht, 15 februari 2004.

Rijtuig 60 84 99-31 003-5 staat bij de werkplaats Amersfoort om verbouwd te gaan worden voor het museumtreinstel van het Spoorwegmuseum. Amersfoort, 1987.
Foto: P. Esseling

De ombouw van rijtuig 60 84 99-31 003-5 tot Ces8104 van het museumtreinstel van het NSM. Amersfoort, 10 oktober 1987.

De keuken-/verblijfswagen werd in 1984 verblijfswagen van ElectroRail. De wagen werd daarvoor nauwelijks omgebouwd. Zelfs de oude overgangsdeur bleef aanwezig als nooduitgang, maar de vouwbalg werd onnodig en verdween. De wagen werd kersenrood geschilderd en kreeg een met gele band en de letters ER op de zijwanden. In 1996 werd het onderstel gebruikt voor de bouw van een kabelhaspelwagen die bij de "grote verdeling" van werkmaterieel bij BAM-NBM terecht is gekomen.

De aggregaat-/magazijnwagen is later aan ElektroRail ter beschikking gesteld is ging daar in 1984 ook daadwerkelijk naar toe. De wagen stond nog een tijdje aan de kant, omdat men verwachte deze nog wel ergens anders voor te kunnen gebruiken, en ging uiteindelijk in augustus 1986 alsnog naar de sloop.

Met dank aan Otto Dijkstra en Hans Nahon voor de informatie over de Tentoonstellingstrein.

Geraadpleegde bronnen:
- N.J. van Wijck Jurriaanse, ‘Van Stoom tot Stroom; Het blokkendozenmaterieel van de N.S.’, Alkmaar, 1982.
- NS folder over expo-trein en vip-car
- Diverse jaargangen De Koppeling
- Diverse jaargangen Het openbaar vervoer
- Diverse jaargangen Op de Rails
- Diverse jaargangen Railnieuws
- Tekeningenarchief van Het Utrechts Archief

Naar boven ...